Kinemaja franceze, italiane dhe ajo amerikane u bënë shumë të dashura për shqiptaret në mesin e dy lùftërave botërore. Ato i ndíqnin me admirim filmat e prodhuar nga shkollat më të rëndësishme të kinematografisë botërore. Në vendin tonë filluan xhirimet e para filmike dhe po hapeshin kinematë në qytetet më kryesore të vendit.
Si në çdo fushë të jetës dhe në fushën e artit nuk mund të mùngonin talentet shqiptarë. Pikërisht Shqipëria, ky vend i vogël Ballkanik arrin të nxjérrë aktorë të nivelit të lartë profesionist të cilët bënë famë dhe sukses në skénat europiane dhe botërore duke interpretuar në filmat e teatrot më të famshëm të asaj kohe.
Në vitet 1924-1939, artistët që u shndérrùan në emblemë të kulturës shqiptare jashtë vendit ishin: Aleksandër Moisiu, Kristaq Antoniun dhe Elena Qirici. Në këtë periudhë kohore u konsolidua sadopak jeta kulturore shqiptare, u gjallëruan koncertet dhe aktorët shqiptarë filluan të shkélqejnë në filmat dhe teatrot e famshme të Europës dhe me gjerë.
Aleksandër Moisiu ishte një nga aktorët më të mëdhenj në skenën e viteve ’30. Ai u shfaq në filmin e parë evropian me zë. Në këtë kohë një djalosh i talentuar dhe simpatik shqiptar me cilësi të rralla artistike, interpretoi dhe mori famë në Rumani në vitin 1931. Ai ishtë Kristaq Antoniu.
Elena Qirici është aktore tjetër e famshme që ka impresionuar publikun shqiptar. Ajo është vajza e parë shqiptare e shfaqur në ekranin e madh, që e ka filluar jetën e saj artistike në skenat shqiptare. Pavarësisht gjéndjes ku ndodhej Shqipëria dallon fakti i bashkéjetesës së shqiptarit me kinemanë ku edhe nisën të dalin personazhet e para.
Moisiu, në filmin e parë evropian me zë.
Përgjatë periudhës së lulëzimit të ekranit të lirë botëror, në Shqipëri shfaqen filma të aktorit të madh me orgjinë shqiptare, Aleksandër Moisiut, i cili në kohën e Gjermanisë naziste dërgon kërkesën për të marrë nënshtetësinë shqiptare. Në vitin 1902 Moisiu shkon të punojë në teatrin gjerman të Pragës dhe nga viti 1904 punon në Berlin, ku aktori bëhet dhe miku i regjisorit të madh Reinhard.
Turnetë e tij në të gjithë skénat e Evropës dhe të Amerikës e shpàllën si një nga aktorët më të mëdhenj të skénës së viteve ’30. “I shquar për kombinimin e zërit të tij dràmatik, si dhe për temperamentin e tij ekspresiv, A. Moiusiu ka luajtur në skénë figura të kryeveprave dràmatike botërore si Hamletin e Shekspirit, Fedjan e “Kufòmës së gjallë” të Tolstoit, rol që shënon zhbírime të thélla brenda shpirtit të njeriut.
Sigurisht që ky héro i skénës e ka sa të lehtë, aq edhe të véshtirë të hyjë në fushën e re të betéjave kinematografike”, veçon kineastja Natasha Lako kur bën historinë e kinemasë në Shqipëri në botimin e saj “Energjia filmike”. Këtë talent të rrallë të skénës e fton në realizimet e filmave të parë evropian me zë.
Në këtë profil Moisiu luan në filmin e parë evropian me zë të shtëpisë filmike gjermane “Das Scharce”, që realizohet gjatë viteve 1912-1913 dhe pas tij pasojnë “Sytë e Ole Brandis”, realizuar në vitin 1914, nga Deutsche Bioskop me regjisor Stellan Rey, “Kulizzenzauber Barckerss” në vitin 1915, “Biri i tij i vetëm”, regjisor Gartner, po në vitin 1915 tre filma të regjisorit Wellin, “Pique dame”, 1918, “Unaza e tre dëshirave”, 1918; “Ndërmjet vdékjes dhe jetës” 1920.
Më pas Aleksandër Moisiu luan në filmin “Martesa e figaros” të regjisorit Mac (1920), si dhe “Dishepulli i djallit”, realizuar nga shoqëria amerikane Warner Bross, (1929), “Llozha e mbretit”, e regjisorit Bryan foy (1929), “Lorenc de Medici” të regjisorit Brignone, 1935. Sipas gazetës gjermane Allemagne Zeitung të 14 qershor 1929 thuhet se Aleksandër Moisiu interpreton Hamleton dhe deklamon në anglisht monologun “to be or not to be”.
Kristaq Antoniu, fama e panjohur e “Hajducit”
Nuk i kushton shumë kohë, që koleksionisti Niko Kothere të jetë i gatshëm për të na zbùluar portretin origjinal të aktorit dhe këngëtarit Kristaq Antoniu. Pyetja e tij se në cilin kontekst na nevojiten fotot mbàn kuptimin e kësaj figure, që historia tashmë e ka fùtur në aktorët e parë shqiptar që hyn në ekranin evropian.
Janë tre foto të rralla, orígjínale të Antoniut, skànime të papunuara ku Kotherja na shpjegon, ashtu siç duket, se në njërën prej tyre është autografi i shënuar nga vetë aktori. Antoniu këngëtar, fillimet e karrierës janë si aktor. Një tjetër profil, imazh shqiptar që shfaqet në ekranin rumun dhe atë botëror. Kristaq Antoniu lindi në vitin 1902 në një familje emigrantësh shqiptarë në Bukuresht dhe karrierën kinematografike e filloi kur ishte student i shkollës Mimo-dramatik.
Roli i tij i parë realizohet në filmin rumun “Gjynahu i parë”. “Ka pak kohë që një djalosh simpatik shqiptar i pajisur me cilësi të rralla artistike u duk në qiellin e Rumanisë”, shkruan revista Minerva e vitit 1931. “Brilantissimo”, njoftojnë gazetat e kohës për interpretimin e përbashkët të Marcella Santinit dhe Kristaq Antoniut në operën “Kavaleri Rustikane” që shfaqet në Romë. Pas realizmit të filmit “Majori Mura”, 1927, si dhe dy roleve kryesore në filmat “Komiti” (Hajduci 1920) , e “Cokoj” (1931).
Kristaq Antoniu kthéhet në Shqipëri ku vazhdon aktivitetin e tij si këngëtar lirik. “Në realizimet e figurave kryesore të filmave të luajtur prej tij, ndihet një eksprésivitet dhe një lojë elegante, ku aktori përpíqet të shprehë një botë të pasur shpirtërore, plot të paprítura. Kristaq Antoniu ka një sy shumë eksprésiv do të thoshin shqiptaro-ballkanik…”, shkruan kineastja, Lako.
Ai u bë një yll i filmit jo vetëm në Rumani. Mbas disa vitesh me një veprimtari intensive në kinematografi, Antoniu kreu një kurs specíalízimi në qendrën éksperímentale të kinemasë në Romë. Ndërsa në vitin 1939 luajti role në dy filma, të cilat fatkéqësisht nuk i përfùndoi dot. Ai mbàjti lídhje me shkrimtarin e njohur Viktor Eftemiu, që e kishte fis nga nëna. Në vitin 1940 bën një tjetër kurs specíalizími, tashmë në kanto, po në Itali, në Firence. Pas përfùndimit të kursit ai regjistroi në Itali në shoqërinë Columbia 15 këngë shqiptare, këngë popullore dhe krijime të kompozitorit Pjetër Dunga, i cili ishte edhe pianist, të cilat patën mjaft sùkses.
Qirici, aktorja e parë në Hollivud
Nën kùjdesin e prindërve, balerina dhe aktorja Elena Qirici pati fillimisht një karrierë modeste brenda Shqipërisë. Me këtë nuhatje, prindërit e saj e dërguan në Vjenë, ku u regjistrua në një shkollë dansi. Brenda tri muajve artistja kishte arritur të grumbullonte mjeshtëri, aftësi dhe besim duke e ftuar në skénat e Vjenës.
Në këtë moment filluan të kërkonin interes mjaft qarqe artístíke, krítíka dhe shtypi vjenez. Shoqëritë e teatrove nisën ta kërkonin po ashtu, duke parë tek Elena “një burim të madh fitimesh”. Janë vitet ’30. Pikërisht në një nga këto mbrëmje, iu shfàq oferta e parë, nga një shoqëri italiane shumë të njohur për kohën, “Fratelli Schwarz”, të cilët nënshkruan një marréveshje gjashtëmujore me teatrin revistë “Bartoldissimo”.
Në këtë ansambël bënin pjesë 80 artiste, por Elena e vogël u bë protagoniste, duke i siguruar sùkses shoqërisë që e kontraktoi. Turnetë në Itali me këtë trupë tërhòqën vëmendjen e shtypit të kohës, duke u kushtuar shkrime të gjata dhe ndër më të spikaturat ishte ajo me cilësinë ‘La picola grande diva” (vogëlushja diva e madhe).
Kaloi kufijtë italianë duke u angàzhuar në shoqërinë “ABC” të Parisit, duke interpretuar në krah të artistes së njohur Maria Dubas, për një periudhë të gjatë kohe. Nga skena parisiene shoqëritë kinematografike amerikane që udhëtonin nëpër botë për të “peshkuar” talentet, yjet për Hollivudin, u befàsuan kur ndeshën shqiptaren Elena Qirici.
Artistja u përgjigjet pozitivisht, duke u angàzhuar tashmë në një prej shoqërive më të mëdha kinematografike amerikane “Metro Goldwin Mayer” (MGM). Brenda vitit, Elena xhíron në Hollivud dy filma, në role kryesore. Studiuesi Hoxha njofton se atje ajo filloi edhe një shkollë të edukatës fizike, dhe të kërcimit që ishte brenda ansamblit të shoqërisë filmike MGM, duke i dhënë më shumë poténcë e mjeshtëri profilit të saj artistik.
Në këto lartësi, si balerinë e këngëtare, akrobate me cilësi të larta aktrimi, Elena u vlerësua nga shtypi amerikan duke e barazuar me të famshmen balerinën amerikane të kohës Eleanor Powell.
Në vitin 1942, Elena rikthéhet në Evropë, për filmin “Women of the day”, për të interpretuar së bashku me aktoren amerikane, Katherinë Hepburn. Në gjysmën e dytë të viteve ’80, janë përpjékjet e para për të shkruar profilin artistik të kësaj artisteje, dhe pas 90-s vjen më e zgjéruar biografia pothuaj e gjerë, por edhe enígmatike e Elenës, kur ndër të tjera thuhet se babai i saj, Vasili, përpíqej ta mbànte larg mjediseve të elitës amerikane dhe e këshillonte që shokun e jetës ta zgjidhte mes emígrantëve shqiptarë që jetonin dhe punonin në atë kohë në Amerikë… Pavàrësisht kësaj, vite më vonë, më 1954 ajo shkon në Australi, në vendin ku kishte lindur nëna e saj.
E tërhéqur nga skena, pikërisht në momentin kulmor të këtyre sukséseve, në vitin 1965 kur kishte fituar aq emër e famë e lídhi jetën me Gerard Ford, djalin e Presidentit të mëvonshëm të Amerikës, John Fordit.
